Vi hiến là gì? Thuế quan của Trump có đang vi hiến?
Thuế quan mới của Tổng thống Mỹ Donald Trump trong tháng 4/2025 đang làm dậy sóng các diễn đàn kinh tế quốc tế. Một số chuyên gia phân tích cho rằng thuế quan mới của Trump đang vi hiến (unconstitutional). Liệu Tổng thống Mỹ có đang vượt quyền Hiến pháp khi đơn phương áp đặt các mức thuế nhập khẩu khổng lồ?
Trước khi đi sâu vào phân tích trường hợp của ông Trump, hãy cùng gocdoday làm rõ khái niệm “vi hiến” dưới nhiều góc nhìn pháp lý khác nhau – từ Việt Nam, đến quốc tế và đặc biệt là hệ thống pháp luật Hoa Kỳ.
Nội dung bài viết
Vi hiến là gì? Góc nhìn so sánh giữa Việt Nam, quốc tế và Hoa Kỳ
Vi hiến là khái niệm dùng để chỉ các hành vi, văn bản pháp luật, hoặc chính sách của các cơ quan nhà nước có nội dung trái với các quy định cơ bản và tối cao của Hiến pháp. Vì Hiến pháp là đạo luật gốc, đóng vai trò nền tảng cho toàn bộ hệ thống pháp luật, nên bất kỳ sự vi phạm nào đối với nó cũng bị coi là hành vi làm xói mòn tính hợp pháp và trật tự hiến định của quốc gia.
Tại Việt Nam, khái niệm “vi hiến” không thường xuyên xuất hiện trong đời sống pháp lý thường nhật, phần lớn do đặc thù hệ thống chính trị. Tuy nhiên, theo Luật ban hành văn bản quy phạm pháp luật năm 2015, khi một văn bản có dấu hiệu vi phạm Hiến pháp, nó có thể bị kiến nghị đình chỉ, hủy bỏ. Ủy ban Thường vụ Quốc hội có thẩm quyền xem xét tính hiến định của văn bản dưới luật. Trong các năm gần đây, nhờ tác động của cải cách tư pháp và hội nhập quốc tế, khái niệm “kiểm tra tính hợp hiến” đã dần được quan tâm và đưa vào thảo luận học thuật, nhưng vẫn còn thiếu cơ chế tài phán cụ thể như một Tòa án Hiến pháp độc lập.
Trên bình diện quốc tế, đa số các quốc gia dân chủ đều công nhận cơ chế kiểm tra tính hợp hiến như một phần thiết yếu của nhà nước pháp quyền. Nhiều nước theo mô hình luật dân sự như Đức, Pháp, Ý đã thiết lập Tòa án Hiến pháp chuyên trách để giám sát, hủy bỏ các văn bản vi hiến. Trong khi đó, các nước theo mô hình luật án lệ, điển hình là Hoa Kỳ, giao quyền kiểm tra tính hiến định cho hệ thống tòa án nói chung, đặc biệt là Tòa án Tối cao. Dù khác nhau về cơ chế, tất cả các mô hình đều thống nhất ở nguyên lý: Không một ai, kể cả nguyên thủ quốc gia, được đứng trên Hiến pháp.
Tại Hoa Kỳ, quyền lực kiểm tra tính hiến định được thiết lập từ rất sớm – bắt nguồn từ vụ án lịch sử Marbury v. Madison năm 1803, khi Tòa án Tối cao lần đầu tuyên bố một đạo luật của Quốc hội là vi hiến. Từ đó, Tòa án Tối cao Hoa Kỳ trở thành cơ quan tối thượng trong việc bảo vệ Hiến pháp, có thể tuyên hủy mọi hành vi của hành pháp hoặc lập pháp nếu trái với Hiến pháp. Một điểm then chốt trong hiến pháp Mỹ là: chỉ Quốc hội có quyền đánh thuế, trong khi Tổng thống là người thực thi luật, trừ khi được trao thẩm quyền thông qua các đạo luật đặc biệt.
Phân tích lệnh thuế quan mới của Donald Trump dưới góc độ vi hiến
Vào đầu tháng 4 năm 2025, Tổng thống Donald Trump, trong nhiệm kỳ thứ hai của mình, đã tuyên bố áp dụng một loạt thuế quan cao kỷ lục đối với hàng nhập khẩu. Chính sách này bao gồm một mức thuế cơ bản 10% áp lên tất cả hàng hóa nhập khẩu vào Mỹ và nhiều mức thuế “đối ứng” khác nhau áp dụng tùy theo quốc gia xuất khẩu – từ 17% đến 49%. Trong đó, Việt Nam bị áp mức cao là 46%. Tổng thống Trump không thông qua Quốc hội, mà trực tiếp viện dẫn Đạo luật Quyền hạn Kinh tế Khẩn cấp Quốc tế (IEEPA) năm 1977 như cơ sở pháp lý để thi hành chính sách này.
Chính hành động này đã làm dấy lên làn sóng tranh cãi sâu sắc từ giới học giả luật, doanh nghiệp, và các chuyên gia bảo thủ – thậm chí từ chính những người từng ủng hộ ông Trump. Điểm mấu chốt trong tranh luận là: liệu hành động áp thuế này có vi phạm quyền lập pháp về thuế đã được Hiến pháp trao cho Quốc hội?
Theo Điều I, Mục 8, Khoản 1 của Hiến pháp Hoa Kỳ, quyền “đánh thuế, thu thuế quan và điều chỉnh thương mại với nước ngoài” là đặc quyền của Quốc hội. Trong các tình huống khẩn cấp hoặc khi cần linh hoạt, Quốc hội có thể trao quyền tạm thời cho Tổng thống thông qua các đạo luật cụ thể, điển hình là Đạo luật Thương mại năm 1974 hoặc IEEPA. Tuy nhiên, IEEPA không đề cập đến quyền đánh thuế, mà chỉ cho phép Tổng thống hạn chế giao dịch kinh tế hoặc phong tỏa tài sản nước ngoài trong tình trạng khẩn cấp.
Quan trọng hơn, trong lần áp thuế này, Tổng thống Trump không tuyên bố rõ ràng một “tình trạng khẩn cấp quốc gia” như yêu cầu của IEEPA. Thay vào đó, ông chỉ nhấn mạnh việc cần bảo vệ sản xuất nội địa và chống lại thâm hụt thương mại – những lý do mang tính kinh tế, chứ không phải là đe dọa an ninh quốc gia. Theo nhiều chuyên gia luật, điều này khiến cho việc viện dẫn IEEPA trở nên rất mong manh về mặt pháp lý.
Một luật sư trong tổ chức New Civil Liberties Alliance (NCLA) – vốn có xu hướng bảo thủ và thường ủng hộ giới hạn quyền lực hành pháp – nhận định rằng: “Không có điều khoản nào trong IEEPA cho phép Tổng thống áp thuế quan. Hành động này dường như vi hiến cả về hình thức lẫn bản chất.” Chính tổ chức này đã khởi kiện chính quyền Trump tại tòa án liên bang ở Florida, thay mặt cho một công ty sản xuất giấy bị ảnh hưởng trực tiếp bởi chính sách thuế mới.
Các chuyên gia trong giới “thân cận” với Trump cũng không giấu được lo ngại. Một số người cho rằng nếu vụ kiện được đưa lên Tòa án Tối cao, khả năng bị bác bỏ là “9-0” – một phán quyết tuyệt đối chống lại Trump, điều vốn rất hiếm xảy ra trong lịch sử phân xử của tòa. Điều này thể hiện mức độ rõ ràng về mặt hiến pháp trong trường hợp này: Tổng thống đã vượt quá giới hạn thẩm quyền của mình.
Bên cạnh đó, chính sách này cũng bị chỉ trích trên phương diện kinh tế và chính trị. Hàng loạt quốc gia đã phản ứng mạnh mẽ, cảnh báo về nguy cơ chiến tranh thương mại. Nhiều doanh nghiệp Mỹ tỏ ra lo ngại trước chi phí tăng vọt do nhập khẩu nguyên liệu và linh kiện bị đánh thuế. Thị trường tài chính cũng phản ánh sự bất an với các đợt điều chỉnh mạnh và dòng vốn đổ vào tài sản trú ẩn như vàng và trái phiếu. Ngay cả Cục Dự trữ Liên bang Mỹ (Fed) đã cân nhắc hạ lãi suất khẩn cấp để chống lại nguy cơ suy thoái.
Thuế quan mới của Trump đang vi hiến?
Qua hai phần phân tích, có thể thấy rằng quyết định áp thuế tháng 4/2025 của Tổng thống Trump khó có thể được xem là phù hợp với Hiến pháp Hoa Kỳ. Mặc dù hành pháp Mỹ có quyền điều hành kinh tế trong các hoàn cảnh đặc biệt, nhưng quyền đánh thuế vẫn luôn là vùng cấm địa hiến định của Quốc hội. Việc viện dẫn IEEPA – một đạo luật không liên quan đến thuế quan – để ban hành các sắc thuế sâu rộng là một hành vi vượt quyền, tiềm ẩn rủi ro nghiêm trọng về mặt pháp lý và chính trị.
Trong bối cảnh nền dân chủ Mỹ đang đối mặt với nhiều thử thách, vụ việc này một lần nữa đặt ra câu hỏi lớn về giới hạn quyền lực Tổng thống và vai trò kiểm soát của Tòa án Tối cao. Liệu Tòa án sẽ giữ vững nguyên tắc thượng tôn pháp luật hay sẽ mở ra một tiền lệ nguy hiểm cho việc lạm quyền trong tương lai? Câu trả lời sẽ không chỉ ảnh hưởng đến vận mệnh của một chính sách thuế, mà còn là lời khẳng định cuối cùng về sức mạnh của Hiến pháp trong nền dân chủ Hoa Kỳ.
Chuyên mục Tổng hợp vừa gửi đến bạn đọc khái niệm vi hiến và trường hợp của Trump. Đừng quên theo dõi kênh để nhận nhiều thông tin hữu ích khác!
Hình ảnh: Sưu tầm
Bài viết liên quan: